Pandemi koşullarında aksayan, tarihinde birinci kez tertibi iptal edilen hac ibadeti olağan koşullarına döndü.
Hacı adayları mübarek topraklarda…
Hira dağı ziyaretlerini tamamlamak üzere olan adaylar, artık de Arafat Vakfesi’ne hazırlanıyorlar.
Milyonlarca ziyaretçi ortasında 88 bin Türk hacı adayı da bulunuyor.
Hac ibadetinin özü elbette tıpkı kalmakla birlikte kurallar, teknik imkanlar, lojistikteki geçmişle kıyaslanmayacak ilerlemeler yaşanıyor.
Oysa mazideki yıllarda her şey o kadar farklıydı ki…
Osmanlı’daki son hac kafilesi 1917’deydi
Osmanlı devrinde, imparatorluk mülkü olan Hicaz’da uzun asırlar boyunca sıkıntısız bir halde, devletin himayesinde gerçekleşen hac ibadetinin kuralları, geçen asrın başlarında ise bölgedeki siyasi gelişmelerle birlikte değişmeye başlamıştı.
Mekke Buyruğu Şerif Hüseyin’in isyanından sonra haccın devletin himayesinde resmen yapılması kesintiye uğramıştı.
Son hac kafilesi ve Sürre Alayı gönderimi, 1917 yılında Medine’ye kadar yapılabilmişti. Lakin her şeye karşın hacca gitme kesilmemişti.
Türkiyeli Müslümanlar kişisel olarak ve imkân buldukları her yolu kullanarak hacca gitmeye çabalamışlardı.
CHP’nin tek parti devrinde 24 yıl hac seferi düzenlenmedi
Cumhuriyet yönetimi ise birinci yıllardan itibaren çok uzun bir mühlet resmî hac kafilesi için bir düzenleme yapmamıştı.
Kamusal otorite ve periyodun basını bu durumun münasebeti olarak “döviz yokluğunu” gösteriyordu.
Ayrıca eski hac yollarının kapalı olması da fizikî koşulları ağırlaştırıyordu. Suriye, Ürdün ve Irak’taki manda yönetimi, bölgede temelli bir can ve mal güvenliği sağlayamıyordu.
Politik telaffuzda ise ceberrut laiklik anlayışla devletin hac hususuyla ilgilenmesinin laikliğe alışılmamış olduğu tezi da lisana getiriliyor ve buna nazaran siyasetler oluşturuluyordu.
İlk resmi hac kafilesi 1947’de yola çıkabildi
Bu yaklaşımdan ötürü Türk hacılar uzun yıllar organize bir halde hac ibadetini yapamadılar.
Yapabilenler ise muhtemel suçlamalardan kaçınabilmek için dolambaçlı yolları tercih ediyorlardı.
Mesela, adaylar hac döneminden çok evvel bölgedeki öteki bir ülkeye gidiyor, hac vaktine yakın Suudi Arabistan’a geçiyor, bitiminde de yeniden birebir formda farklı bir ülke üzerinden Türkiye’ye dönüş gerçekleştirenler oluyordu.
Siyasi hayatta çok partili tertibe geçilen 1946 seçimlerinde halkın muhalefet partileri üzerinden hac seyahatlerine yönelik kısıtlamaları lisana getirmesi CHP yönetimini ister istemez yasağı gevşetmeye yöneltecekti.
Böylece Cumhuriyet tarihinde birinci sefer 1947 yılında resmi Türk hac kafilesi, deniz yoluyla yine hacca gidebilmişti.
Yaya gidenler de görülmüştü
Devlet tarafından getirilen özgürlük halk ortasında o kadar büyük bir sevince yol açmıştı ki, birtakım kentlerden hacca yaya olarak gidenler bile görülmüştü.
Vatandaş adeta, “Gideyim de nasıl gidersem gideyim.” fikrindeydi.
Az sayıda da olsa bu sistemi tercih edenler Hatay ve Mardin üzere sona yakın kentlerden yola çıkmışlardı.
Hatta kayıtlarda Sivas’tan yaya olarak hacca gidenler de görülmüştü. Vatandaşlar, yaya olarak hacca gidenlerden bahsederken bu şahıslara yönelik hayranlıklarını lisana getiriyorlardı.
Zira bu bireyler bir nevi Osmanlı devrinin cefakâr hacı adaylarını andırmaktaydı.
Türkiye’nin Cidde konsolosundan Türk hacılara zorluk
Tek parti yönetiminin devrilip Demokrat Parti’nin işbaşına gelmesiyle birlikte devletteki hacca yönelik olumsuz tavır nispeten değişmişti.
Hac kafileleri için yetersiz de olsa birtakım resmî düzenlemeler yapılmıştı. 1953 yılında Bakanlar Konseyi, “Hac niyetiyle Suudi Arabistan’a gidecek olanların seyahatlerine müteallik esaslar” adlı bir kararname yayımlamıştı.
Daha sonra, 1955’te kanun değiştirilerek hacca gidiş ve dönüşlerin yalnızca deniz ve hava yoluyla yapılması karara bağlanmıştı.
1963 yılında ise kara yoluyla hac yine özgür bırakılacaktı. Uzun yıllar da karadan hac seyahati Türk hacı adaylarının en çok tercih ettiği usul olmuştu.
Siyasi takım milletin isteği doğrultusunda düzenlemeler yapsa da bürokrasi zorluk çıkartmayı sürdürüyordu.
Cidde’ye ulaşabilen hacı adayları burada kendi başlarının dermanına bakmak durumunda kalmışlardı.
İlk hürü yıllarında Türkiye’nin Cidde’deki diplomatik temsilcisi konsolosun Türk hacılara zorluk çıkarttığı gazete haberlerine husus olmuştu.
Dönemde bazen, “hijyen mazeretleri” ile Hacıların zemzemlerinin döküldüğü, hurmalarının yurda sokulmadığı da görülüyordu.
Erbakan’lı koalisyon hükümeti Hac Kurulu kurdu
Demokrat Parti, akabinde Adalet Partisi hükümetleri devirlerinde güzelleştirilmeye çalışılan hac hizmetleri yeniden de istenen düzeyde vatandaşı şad edemiyordu.
Adayların pasaport, sıhhat raporu, döviz ve vize alma süreçleri için günlerce daire kapılarında beklemek zorunda kalmaları şikâyetlere sebep oluyordu.
Öte yandan hacı adayları gidiş ve dönüşlerinde özel seyahat acentelerinin insafına terkedilmişti ve şirketler ortasındaki rekabetten büyük ziyan görüyorlardı.
Bu ortada kendilerine hac ibadetiyle ilgisi bulunmayan yerler ziyaret ettiriliyor, kiralar değerli olduğundan Mekke’de konut tutulamıyor, hastaların tedavisi için önlem alınmıyor, kaybolanlarla ilgilenilmiyor, en kıymetlisi de din rehberi verilmiyor, bu yüzden “ziyaret tavafı” üzere farzları dahi yerine getirmeden yurda dönenler oluyordu.
Nihayet şikâyetler yeterlice çoğalınca 1977 yılında kurulan Adalet Partisi Genel Lideri Süleyman Demirel’in Başbakanlığındaki I. Ulusal Cephe Hükümeti’nde koalisyon ortağı olan Ulusal Selamet Partisi Genel Lideri Necmettin Erbakan’ın talebiyle bir Hac Kurulu kurulmuştu.
Merhum Erbakan, tertipte Diyanet İşleri Başkanlığı ile Türkiye Diyanet Vakfı’nın öncü rol almasını talep etmiş, düzenleme de bu biçimde yapılmıştı.
Hacı adayları mübarek beldeleri geze geze giderlerdi
O yıllardan itibaren hac kafileleri İstanbul’da Türkiye’den Avrupa yakasında Yenikapı’dan, Anadolu yakasında ise Harem kıyısı ile Üsküdar meydandan kutsal topraklara yolcu edilir olmuştu.
Diğer kentlerde de aşikâr noktalarda hacı adaylarını toplayan otobüsler, Türkiye, Suriye ve Ürdün’deki mübarek yerleri da ziyaret ederek Suudi Arabistan’a gidiyorlardı.
Bu çerçevede Konya ve Şanlıurfa’ya da uğrayan hacı adayları Tarsus Ashab-ı Kehf mağarasını ziyaretlerinin akabinde Cilvegözü hudut kapısından çıkış yapar, Suriye Halep, Humus ve Şam’ı müteakip, Ürdün güzergâhı ile Yermük üzerinden Medine ve Mekke’ye ulaşırlardı.
Otobüslerle yapılan bu seyahatler genelde 45 gün, birçok vakit da iki ay sürmekteydi.
Kaynakça:
– Abdülkadir Özcan, Kemal Güran, Hac Hususu, TDV İslam Ansiklopedisi
– “Mukaddes Hac Seyahatinin Güzergâhları”, magazinulasim.com
– Nilgün Türkmen, “Türkiye’de Hac Folkloru”, Yüksek Lisans Tezi, 2011
