Eski bölümlerdeki sıcaklar, tedbirler, inanışlar…
Vakanüvis
Şehrimiz, bölgemiz, ülkemiz, daha doğrusu dünyanın çok büyük bir kısmı çok sıcaklardan kavruluyor. Herkes bir biçimde sıcaktan korunmaya, ilaveten de mümkünse serinlemeye çalışıyor. Pekala; klimanın, vantilatörün, içecekleri soğuk tutacak düzeneklerin olmadığı eski periyotlardaki sıcak havalarda işler nasıldı? Öncelikle beşerler hava olaylarına, daha doğrusu topyekûn tabiat hadiselerine nasıl bakıyordu, ona bir bakalım.
Aşırı sıcaklarda “tanrılar kızdı” zannediyorlardı
Eski çağların insanları, sık sık pençesine düştükleri “çok ilahlı sapmalar”ı hava olaylarında da ortaya koyuyorlardı. Öncelikle tabiat hadiselerinin çabucak hemen hepsini farklı bir ilahın yaptığı üzere bir inanç revaçtaydı. Yıldırım, sel, zelzele yahut çok sıcaklar rablerin gazabına bağlanmaktaydı. Havanın durumunu, rablerin o andaki durumu üzere algılıyorlardı.
Tabiat olaylarını bireyleştiren antik çağ insanları “Tabiat Ana”, “Toprak Ana”, “Doğa Tanrıçası”, “Natura”, “Baba Tanrı” üzere tabirlerle bu sanrıların peşinden gidiyorlardı. “Tabiat Ana” tabiri MÖ 1200’lerde Antik Yunan’daki birtakım evraklarda görülmüştü. Mezopotamya’daki birçok topluluğun da tabiat tanrıçası vardı. Bu dişileştirme, antik Roma’ya da sirayet etmişti. Hatta bilahare birinci Hıristiyan ilahiyatçılarını bile etkilemişti. Birçok kilise babası, “Doğa, İlah tarafından yaratılmış dişi bir varlıktır” diyordu. Devir inançlarında; doğal bilimlerin gereklerini, İslam ilahiyatçılarının “Sünnetullah” olarak tariflediği kurallar dizgesini anlayıp tefekkür etmek yerine putperestlik revaçtaydı.
Sıcak havanın sorumlusu bazen de cadılardı!
Tabiat olaylarının çok hudutlara ulaştığı vakitlerde ilahların öfkelendiğine vehmeden antik çağ insanları, bazen de “ucube” diyerek yaklaştığı toplumdaki dezavantajlı kesitleri bu öfkeyi dindirmek için kurban veriyorlardı. Kayıtlarda, Orta Çağ’a kadar uzanan bir çizgide çok sıcaklardan, çok soğuklardan, sarsıntıdan ve orman yangınlarından ötürü “suçlu” görülen bedensel ya da zihinsel engelli pakların “yaratık” yahut “cadı” denilerek yakılıp ilahların yatıştırılmaya çalıştığına dair bilgiler yer almakta.
Tanrılar ve hava durumu ortasındaki bu ilişki nedeniyle, birinci hava durumu uzmanları yüksek rahipler, cadı hekimleri yahut büyücülerdi. Rolleri; hava durumunu varsayım etmenin yanı sıra ilahları yatıştırmak ve havanın hoş olduğundan emin olmak için ritüeller düzenleyip, dualar yapmaktı.
“Büyük Köpek Takımyıldızı” ve sıcak havalar
Mısır mitolojisinde köpeklere çokça yer verilmekteydi. Mısır’da ölüleri öteki âleme götüren Anubis bir köpekti. Mısırlılar Anubis’le gökyüzündeki birtakım yıldızlar ortasında da bağ kurmaktaydılar. Bu köpek Antik Yunan inancına da geçmişti. Mısırlılar da, Yunanlar da yazın en ağır sıcaklığının, gökyüzündeki en parlak yıldız olan Sirius’un (Eski Yunancada “parlayan” yahut “yakıcı” manasına gelmekteydi) güneşle birlikte doğup battığı yazın ortalarındaki yaklaşık 40 günlük devirde meydana geldiğini fark etmişlerdi. Bu durum, köpek Sirius ismi verilen parlak yıldızın sıcaklara yol açtığı tarafındaki itikatlarını güçlendiriyordu.
Mimarîdeki serinletici teknikler
Asırlar ilerledikçe gelişen mimarî, çok sıcaklarda işlevsel olabilecek yapı üniteleri üreterek bunalmalara deva bulmaya çalışıyordu. Mısır, Hindistan, İran, Fas, Cezayir, ile İtalya, Fransa, İspanya ve Yunanistan’ın sıcak bölgelerinde “rüzgâr kuleli” binalar inşa ediliyordu. Bu binalarda rüzgâr almaya uygun açı ve biçimlerde yapılan kuleler, binanın içerisinde serin hava dolanımını sağlıyordu. Binalar kolay lakin tesirli rüzgâr yakalayıcılar yahut vantilatörlerle donatılmıştı, çatıya yerleştirilmiş uzun bir ahşap şaft, havayı alt katlara yönlendirmek için açık tarafıyla kuzeye yahut kuzeybatıya bakıyordu. Bu pervaneler özel mil yapısı sayesinde zayıf rüzgârlarda bile tesirli dönüşler ve hasebiyle ferahlama sağlamaktaydı.
Pencereleri karşılık aç, “cereyan yapsın”
Özellikle varlıklı kısımlar için yapılan yazlık meskenlerde pencereler esintileri alacak halde yönlendiriliyordu. Pencerelerdeki iç panjurlar açık bırakılırken, dış cephede ise direkt güneş ışığı almaması için çıtalı panjurlar yer alıyordu. Pencereler karşılıklı açıldığında oluşan hava sirkülasyonu hane sakinlerini epey rahatlatmaktaydı. Bu teknik, Akdeniz ve Avrupa’nın sıcak bölgelerinde bugün de hâlâ kullanılıyor. Eski Mısır’da pencerelerin üzerine nemli kamışlar asmak, koridorlara içi su dolu kaplar koymak, çarşafları suya batırmak da metotlardan başka bazılarıydı. Romalılar ise su kemerlerini kullanarak konutlarında su sirkülasyonu sağlamaktaydılar.
Serinlemek zenginlerin harcıydı
Pek çok antik topluluk üzere eski Yunan ve Roma da acımasız bir köle toplumuydu. Varlıklı kısımların çabucak her işinde olduğu üzere serinlemesinde de kölelerin emeği vardı. Romalıların her odada su dolu kovalar bulundurmaları da bir yoldu ve doğal ki bunların doldurulup boşaltılmasıyla köleler ilgileniyordu. Toplumda çokça bulunan köleleri, yaz aylarında da güneş almayan taraflarında buz ve kar bulunan dağ yamaçlarına göndermek de teknikler ortasındaydı. Roma İmparatoru Elagabalus’un, kölelerin yönetim ettiği “eşek trenleri”yle dağlardan kar getirttiği biliniyordu.
Antik Çin’de de bu işler için bir “Buz İdaresi” vardı. Türkiye’deki Peri Bacaları’nda görüldüğü üzere kimi topluluklar yer altında yerleşim üniteleri inşa ediyorlardı. Sözkonusu yerleşim üniteleri elbette yalnızca bu emelle yapılmamıştı fakat sağlanan yararlar ortasında sıcaktan daha az etkilenmek de vardı. Kölelerin efendilerini yelpazelemesi ise bütün antik çağlar boyunca en yaygın tekniklerden biriydi.
Müslüman fatihlerin yönettiği mağribi İspanya’da gelişmiş havuz ve fıskiye teknikleri de ortamı serinleten donanımlardı. İspanya’daki Müslüman Araplar, derinliği olan pencere ve kapılar inşa ederek yakıcı İspanya güneşine karşı önemli muhafazalar sağlıyorlardı. On metre ve daha yüksek tavanlı yazlık meskenler de çok sıcaklarda ferah ortamlar sağlamaktaydı. Ayrıyeten geceleri tavanlara yatak atıp uyumak da sıcaklara karşı bir sistemdi. Sıcak ülkelerdeki beşerler, teri bedenden uzaklaştırmak ve giyen kişiyi serin tutan pamuklu ve keten, bol dökümlü ve kesinlikle açık renk giysilerle de çok sıcaklardan korunmaya çalışmaktaydılar.
Garibanlar apartmanlarda kavrulurdu
Bugün “modern” yerleşimin sembolü sayılan apartman aslında antik çağlara kadar uzanmaktaydı ve bir yoksul konutuydu. Zati olumsuz kaideleri olan apartman hayatı, sıcak havalarda ise yeterlice dayanılmaz bir hâl almaktaydı. Antik Roma’daki bu binalara “Insula” denilmekteydi. İnsulalar genelde 4 ya da 6 katlı yapılırdı. Dönemin teknolojisinin yetersizliğinden ötürü bu binalar çok tehlikeliydi. Sık sık çöküyorlar yahut ahşap donanımlarının tesiriyle yangınlarda kolaylıkla yok oluyorlardı. Zira tehlikelerinden ötürü kiraları çok ucuzdu. En üst kattaki konutlar ise en tehlikeli olarak görüldükleri için en ucuza kiralanıyordu. Dar gelirli kesitler adeta üst üste bu apartmanlarda yaşarlardı. Sıcak havalarda bu ortamlar uygunca çekilmez hâle gelmekteydi.
