Afrika kıtasında, başta Fransa olmak üzere Batılı birçok ülkeye yönelik reaksiyon giderek büyüyor.
Birkaç on yıl değil, tek bir yüz yıl değil, asırlarca Batı tarafından sömürülen bahtsız coğrafyada vakit artık isyan vakti.
Zaman artık eski ödenmemiş faturaları ödeme zamanı…
Nijer ve Senegal’de isyan somutlaşırken, öbür ülkelerde de toplumsal hoşnutsuzluk fiili tavır alışa dönecek üzere görünüyor.
Bütün bunlar boşuna olmuyor elbette, bir mazisi var.
Afrika halklarına zulmet, kaynaklarına el koy
Batılı ülkelerin Afrika üzerindeki tesiri kanlı bir sürecin sonucuydu ve büsbütün bölgenin kaynaklarının elde edilmesi hedefine dayanıyordu.
Afrika Kıtasında asırlar boyunca Batı’nın tesirine direnen yerli halklarla şiddetli çatışmalar ve savaşlar yaşandı.
Direnen yerli halklar şiddetle, kanla etkisiz hale getirildi.
Batı’nın başlangıçta karada ve yer üstünde kaynak elde etme hevesi, ilerleyen vakitlerde kıymetli metallerin ve stratejik madenlerin belirlenmesiyle diğer bir boyuta evrilmişti.
Batılı ülkelerin sömürgeciliği baş edilmesi güç bir kibrin de eşliğinde var oluyordu. Hastalıklı ırkçı Batılı bakış açısına nazaran, başta Afrika olmak üzere Orta Doğu ve Doğu coğrafyaları “medeni yapılması gereken milletler”le doluydu.
Bölgeler isimlendirilirken sahiplenme hadsizliği de bu bakış açısının bir yansımasıydı.
Batılı, öteki ülkeleri geliştirmek için yedeğine, himayesine almış üzere davranıyordu. Sömürge bölgeleri “Fransız Hindistanı, İtalya Libyası, Belçika Kongosu” diye isimlendiriliyordu.
Fransa “sömürge stajını” Kanada’da yaptı
Fransa’nın sömürgeciliği birinci olarak 1605’te, şimdiki ismiyle Kanada’da başlamıştı. Sonrasında Fransız Hindistanı oluşacak ve burada dört koloni kurulacaktı.
Afrika’daki birinci Fransız kolonizasyonu ise günümüz Senegal’inde, Madagaskar’da ve Mascarene Adaları boyunca görüldü.
Kısmen Fransız Doğu Hindistan Şirketi tarafından yönetilen birinci Fransız sömürge projeleri, plantasyon (üretim çiftlikleri) ekonomilerine ve köle emeğine öncelik verdi.
Bu ekonomiler tarıma ve zarurî Afrika emeğine dayanıyordu. Makus hayat kaideleri, kıtlıklar ve hastalık, köleleştirilmiş çalışma ortamını ölümcül hale getirdi.
1791’de Fransa’nın en güçlü ve en kıymetli kolonisi olan Saint Domingue (Karayipler’deki Hispaniola adasının üçte biri) büyük bir köle isyanıyla (Haiti isyanı) parçalandı, Fransızlara kıymetli bedeller ödetildi.
Fransızların 1798-1801’de Osmanlı İmparatorluğu ile savaşarak Mısır’da bir koloni kurma teşebbüsü ise başarılı olmadı.
Fransızlar en az 15 bin meyyit vermişti. Fransa ondokuzuncu yüzyılda ise sömürgecilikte tam bir patlama sergileyecekti.
Cezayir, Gabon, Moritanya, Senegal, Gine, Fildişi Kıyısı, Kongo, Mali, Madagaskar, Benin, Burkina Faso, Togo, Çad ve Nijer peş peşe Fransa’nın işgali altına girmişti.
Afrika’yı sömürmeye doyamadılar
Batılı ülkelerin sömürgeci siyasetlerinde, gaye ülkelerin maddi zenginliklerine el koymak en temel motivasyondu.
Bu ülkeler, kıtayı kendi iç dinamiklerini ya da toplumsal yapısını hiçe sayacak halde paylaşma kararı almış ve ekonomik sömürüye öncelik vererek kendi sistemlerini kurmaya yönelmişlerdi.
Etnik kümeleri yeni kurulan devletler ortasında bölen bu yapay hudutlar, birçok etnik çabayı ve çatışmayı da beslemişti.
Sonuçta Fransa, İngiltere, İtalya, Almanya, Portekiz, Belçika ve İspanya çeşitli uygulamalarla tüm Afrika kıtasını denetimleri altına almıştı.
Özellikle Birinci Dünya Savaşı sonrası periyotta, günlük hayatın her alanında kullanılan ve önemsenen petrol, doğal gaz, elmas, uranyum, bakır, kobalt ve altın üzere madenlerin bulunduğu kıta tam manasıyla sömürgecilerin talanına maruz kalmıştı.
Botsvana, Rusya ve Kanada’dan sonra dünyanın en büyük elmas üreticilerinden biriydi. Gana ve Güney Afrika ise altın rezervleriyle öne çıkmaktaydı.
En büyük petrol rezervine sahip Afrika ülkeleri Nijerya ve Angola. Doğal gaz, bilhassa Libya ve Mozambik’in kıymetli bir yer altı kaynağı.
Nijer ise Namibya ile birlikte uranyumda dünyanın önde gelen tedarikçilerinden. Dünyadaki uranyum arzının yüzde 5’ini karşılayan Nijer’de 311 bin 110 metrik tonluk uranyum rezervi bulunuyor.
Fransa, 1970’ten bu yana Nijer’den uranyum tedarik ediyor. Ülkesindeki 18 nükleer santralde 56 reaktörü çalıştırmak için yıllık ortalama 7 bin 800 metrik ton doğal uranyuma muhtaçlık duyan Fransa, eski sömürgesi Nijer’den yaklaşık 50 yıldır uranyum temin ediyor.
Pek çok AB ülkesi de Nijer’den uranyum ithal ediyor. Nijer’de yeni idare, uranyum ihracatını durduracağını açıklayınca Fransa ve Batılı ülkeler reaksiyon gösterdiler.
Dayakla, silahla, kanla “uygarlaştırıyorlardı”
Afrika’daki durumun soygunu tarafı bu türlü. Asırlarca yerlilere “vahşi yerliler” üzere saldıran Batılılar, bu kanlı soygunun üzerine bir de utanmadan “medenilik” taslıyorlardı.
“Irksal Darwinistler” bu soygun itkisine ilaveten, yerli halkı “medenileştirme” misyonunu da kendilerinde görüyorlardı.
Avrupa, bilgisiz insanlara medeniyet getirmekle görevliydi! Uygarlaştırma misyonu (mission civilisatrice), ırkçılık ve beyaz üstünlüğü hastalıklı kibriyle kıtada yayılıyordu. Fransız diplomat Arthur de Gobineau, “Beyaz olmayan beşerler biyolojik olarak beyazlardan daha aşağıdır” diyordu.
Fransız utanmazlığı, “Frankofon aydın” hainliği
Fransa, vakit içerisinde 14 ülkede idaresi yerlilere – kağıt üstünde – devrederken, utanmazlığı tekrar elden bırakmıyordu.
Afrika ülkeleriyle yaptığı kolonizasyon muahedeleriyle Fransız Frangı ile Afrika Frangı’nı para ünitesi olarak kullanma, ulusal para rezervlerinin yüzde 65’ini Fransa Merkez Bankası’nda tutma, sömürge periyodunda Fransa’nın inşa ettiği altyapıların bedelini ödetme, “Sömürge Vergisi” verme, madenleri öncelikle satın alma, yetişmiş öğretmenleri Fransa’ya gönderme, askeri tesislere mahallî idareden müsaade almadan asker yollayabilme, global bir savaşta Fransa ile ittifak, Fransızcayı resmi lisan ilan etme, Fransızca Konuşan Ülkeler Topluluğu’na üye olma üzere koşullar getirmişti.
Afrika’daki sömürgelerde bunlar yaşanırken ülkelerdeki bir avuç yerlide de kültürel ve dini tereddi görülüyordu.
Ülkedeki yabancı okullara giden, Fransızcayı Fransızlar üzere konuşmakla övünen, onlar üzere giyinip, onlar üzere davranmaya itina gösteren kimi yerliler, efendileri tarafından ödüllendiriliyor; siyaset, bürokrasi, iş dünyası, sanat âlemi ve medyada değerli pozisyonlara getiriliyordu.
Bu güruh, kendi halkının dinini, kültürünü, tarihini, lisanını silip, yerine Fransız’ınkini koymak için sömürgecilerle işbirliği yapıyordu.
Fransa’nın insanlık dışı politikaları
Fransa sömürgecilik yönetimleri, tarihe insanlık dışı muameleler konusunda akla hayale gelmedik örnekler bırakmaktaydı.
Mesela Fas’ta, öteki sömürgelerde olduğu üzere yerli halka karşı çok katı bir ayrımcılık kelam konusuydu.
Ekonomik sistem ise Fas’ın mahallî dinamiklerini baltalamak, doğal kaynaklarını çalmak ve Fransa’dan değerli ithalatı artırmak üzere kurgulanmıştı.
Fransız sömürge hükümetinin ayrımcılığı her alandaydı. Mesela, Fransız yerleşimcileri barındırmak için oluşturulan yeni mahallelerde 36,5 kilometrelik kanalizasyon inşa edilirken, yerli Faslı toplulukların eski yerleşim mahallelerine yalnızca 4,3 kilometrelik kanalizasyon inşa edilmişti.
Yine, Fas’taki bir arazi, Faslı için bir Fransız yerleşimcinin alacağı fiyattan yüzde 24 daha değerliydi.
Fas, yüksek maliyetlere karşın tüm mallarını Fransa’dan ithal etmek zorundaydı. Bir diğer sömürge, Cezayir’de ise makus idare kolera salgını, çekirge bulutları, kuraklık ve kıtlığa yol açtığında 500 bin civarında Cezayirli hayatını kaybetmişti.
Fransa’nın 1960 ile 1966 yılları ortasında Cezayir Çölü’nde 4’ü yerin üstünde 13’ü de yer altında olmak üzere en az 17 nükleer deneme yaptığı da biliniyor.
Bu denemeler bölge halklarının sıhhatini jenerasyonlar uzunluğu etkilerken, etrafa salınan radyasyonun tabiata olan tahribatı ise tam olarak kestirilemiyor.
Nijer’deki Fransız katliamları
Bugün Fransa tersi askeri darbeye sahne olan Nijer, uzun yıllar boyunca Fransız zulmü altında inlemişti.
Nijer’de de öbür sömürgelerdeki üzere köleleştirme çalışmalarına başlamak isteyen Fransız yönetimi güçlü bir dirençle karşılaşınca yerlilere vahşice saldırmıştı.
Bir dizi çatışma, küçük çaplı savaş daima bu siyasetler yüzünden çıkmış, yüzbinlerce yerli hayatını kaybetmiş, sonuçta nüfusun yüzde 30’undan fazlasını temsil eden 3 ila 3,5 milyon Nijerli bahtsız köle yapılmıştı.
Fransa ayrıyeten Mayıs 1945’te, Cezayir’de Fransa yönetiminden ayrılma taleplerini engellemek için giriştiği taarruzlarda 45 bin civarında Cezayirli Müslümanı katletmişti. Yeniden Kasım 1945’te Çinhindi’nde, 1947’de Madagaskar’da ayaklanma bastırma gerekçesiyle onbinlerce – bir kayda nazaran 89 bin – yerliyi öldürmüştü.
Bağımsızlık çabası sürecinde 1,5 milyondan fazla Cezayirli şehit olurken, yüzbinlercesi de yaralandı, kayboldu yahut konutlarından ayrılmaya zorlanmıştı.
Az kauçuk üretti diye el kesiyorlardı
Kıta genelinde kauçuk üretiminde sergilenenler de insanlık dışıydı. Yerlileri büyük ölçüde doğal kauçuk toplamaya zorlamak için, kotaları karşılayamamanın cezası el kesmek olarak belirlenmişti.
Bazen de çıkan çatışmalarda paralı askerlerin “yeterince yerli öldürdüklerini” ispatlamaları için her öldürülen kişinin bir elini kesip yönetime gösterme mecburiliği getiriliyordu. Kimi vakit kurşun kalmadıysa asker canlı canlı palasıyla el kesiyor, bunu yanında götürüyordu.
Fransa’nın en yakın tarihli günahlarından birisi ise Ruanda’daydı. Bu ülkede 800 bin Tutsi’nin hayatına mal olan dünya tarihinin sayılı soykırımlarından biri Fransa’nın dayanağıyla gerçekleşmişti.
Tarihçiler, insan hakları örgütleri ve başka gözlemciler, 23 Haziran 1994’te başlatılan “Turkuaz Harekâtı”ndan sonra Hutuların Fransızların tedarik ettiği silahlarla bu soykırımı gerçekleştirdiğini evraklarıyla ortaya koymuştu.
KAYNAKÇA:
– Adem Kılıç, “Afrika’daki Batı Sömürü Sistemi ve Fransa Örneği”, United World International, 16 Kasım 2021
– Prof. Dr. Sabelo J Ndlovu-Gatsheni, “Ahlaki Kötülük, Ekonomik Uygunluk: Sömürgeciliğin Günahlarını Aklamak”, Aljazeera, 26 Şubat 2021
– Ola Karakurt, “Fransa, Afrika’daki Eski Sömürgesinden Elini Çekmiyor”, TRT Haber, 11 Mart 2020
– Ahmed Asmar, Aurora Bonny, Abbas Maymouni, Felix Tih, Godfrey Olukya, İlgili İçerikler, Anadolu Ajansı, Çeşitli Tarihler
