Bugün 12 Eylül, 1980 12 Eylül’ündeki askerî darbenin 43’üncü yıldönümü.
Bu gayrimeşru harekât, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde ordunun, seçilmiş iktidar ve parlamentoya üçüncü direkt müdahalesiydi.
Darbecilerin Amerikancılığı ise o kadar açıktı ki, askerî kalkışmayı ABD Liderine haber veren CIA casuslarından biri, “Bizim çocuklar başardı” demişti.
İğrenç bir bilanço
12 Eylül’deki müdahale sonrasında 650 bin kişi gözaltına alınmış, 1 milyon 683 bin kişi fişlenmiş, 50 kişi idam edilmiş, 171 kişi azaptan ölmüştü. Açılan 210 bin davada 230 bin kişi yargılanmış, 30 bin kişi siyasal sığınmacı olarak yurt dışına kaçmıştı.
388 bin şahsa de pasaport verilmemişti. 12 Eylül 1980’den, çok partili demokratik tertibe geçilen 6 Kasım 1983 tarihine kadar gözaltı ya da cezaevinde ölenlerin sayısı 183, açlık grevinde ölenlerin sayısı 5 olarak “kayıtlara geçmişti.”
Elbette periyoda dair bütün sayıların, kayıtların çok çok üzerinde olduğu birçok bulguyla desteklenerek iddia edilmekteydi lakin sonrasında sorumlular hakkında asıllı bir soruşturma / yargılama yapılamadığından gerçek sayılar hiçbir vakit öğrenilemedi.
Paul Henze: “Bizim çocuklar başardı”
Cuntacıların Amerikancılığı da birinci günden itibaren daima konuşulmuştu. BBC Türkçe’den İrem Köker’in 12 Eylül 2018 tarihinde Bilgi Edinme Yasası’ndan yararlanarak ulaştığı ABD Dışişleri Bakanlığı evrakları de birinci sefer elde edilen bilgiler olmasının yanı sıra cuntacıların sıkı birer Amerikan uşağı olduğunu bir defa daha gözler önüne sermişti.
Belgeler ortasında 12 Eylül 1980 ile 5 Kasım 1980 tarihleri ortasında ABD’nin Ankara, İstanbul ve İzmir’deki diplomatik temsilciliklerinden Washington DC’deki Dışişleri Bakanlığı ile öteki ülkelerdeki temsilciliklerine gönderilmiş 10 yazışma yer almıştı.
Bu dokümanlarda yer almayan lakin basın organlarında açık bilgi olarak yayımlanan 12 Eylül gecesine ilişkin bir anekdot, darbenin gerisinde ABD idaresinin olduğunu aslında bariz bir halde ortaya koymuştu.
Bir orta Amerikan Merkezi Haber Alma Teşkilatı CIA’in Türkiye Şefi de olan Paul Henze, periyodun ABD Lideri Jimmy Carter’a 12 Eylül darbesini haber verirken, “Bizim çocuklar başardı” (Our boys did it) demişti. Zati darbeciler de daha birinci günden, “NATO dahil bütün ittifaklarımıza ve taahhütlerimize sadığız” diyerek, Atlantik Paktı ve Atlantik ötesi”ne bağlılıklarını bir de bu türlü tescil etmişlerdi.
ABD’nin Ankara Büyükelçisi: “Askerî önderleri yeterli tanıyoruz”
Bilgi Edinme Kanunu kapsamında ulaşılan yazışmalara nazaran, periyodun ABD’nin Ankara Büyükelçisi James Spain, “Mevcut askerî önderlerin tamamını yeterli tanıyoruz ve bilhassa de NATO üyeliği başta olmak üzere Türkiye’nin güvenlik ya da dış siyasetinde değişim yaşanacağı istikametinde bir telaş taşımamıza da gerek yok.” satırlarıyla başşehrine birinci bilgilendirmesini yollamıştı.
Notun öbür kısımlarında da şu değerlendirmeler yer alıyordu: “Bu birinci günlerde kıymetli olan bizim kamuoyu önündeki tavrımız. ABD devleti ismine konuşan sözcülere, durumu yakından takip ettiklerini söylemelerini ve yorumlarını Türkiye’nin NATO üyeliği üzere dış siyaset yaklaşımlarında rastgele bir değişim görmeyi beklemedikleri istikametindeki sözlerle sonlu tutmalarını öneriyoruz.”
“Liderlerin gözaltına alınmasına çabucak reaksiyon vermeyelim”
12 Eylül darbecileri devrin Başbakanı ve Adalet Partisi Genel Lideri Süleyman Demirel, ana muhalefet önderi Cumhuriyet Halk Partisi Genel Lideri Bülent Ecevit ve azınlık hükümetine dışarıdan takviye veren Ulusal Selamet Partisi başkanı Necmettin Erbakan’ı darbe gecesi gözaltına almışlardı.
MHP Genel Lideri Alparslan Türkeş ise iki gün sonra darbecilere teslim olmuştu. ABD Büyükelçisi Spain, bu gelişmeyle ilgili olarak, “Demirel, Ecevit, Erbakan ve muhtemelen Türkeş’in gözaltına alınmaları konusunda tavrımızın ne olması gerektiğine dair çabucak reaksiyon vermeyelim, bunun için birkaç gün beklemek istiyorum.” notunu kaleme almıştı.
Dışişleri Genel Sekreteri İlter Türkmen ABD’lileri “rahatlatmıştı”
Aynı günlerde ABD elçiliğinde vazifeli bir öteki diplomat olan Daniel Newberry ise Türk Dışişleri’nden kimi isimlerle yakın temastaydı. Washington ile yazışmalara gerçekleştiren Newberry, “Türk Dışişleri’nde kimi isimlerle temastayız” dedikten sonra periyodun Dışişleri Bakanlığı Genel Sekreteri (12 Eylül’den 9 gün sonra darbecilerin Dışişleri Bakanı) olan İlter Türkme’den bahsederek, onun ABD çıkarları konusunda kendilerini “rahatlattığını” anlatmıştı.
Newberry yazışmasında, “Dış siyaset konusunda değişim ya çok az ya da hiç olmayacak. Büyükelçi’nin Türkmen ile kurduğu temaslar yapan ve ABD’nin çıkarları ile savunma alanındaki karşılıklı olağan işbirliğinin devamına yönelik rahatlatıcı oldu. Görünen o ki, askerî başkanlarca, Türkiye’nin demokratik, laik ve Batı yanlısı bir ülke olarak korunması gayesiyle siyasal sisteminde kapsamlı değişiklikler yapılması planlanmakta.” tabirlerine yer vermişti.
Bazı kumandanların dini pratikleri var lakin laikliğe bağlılıkları ilginç
Diplomat James Spain, Washington’a gönderdiği bir öbür notunda ise darbeci generallerin kimilerinin dinî pratikleri ile laiklik ortasındaki bağa şaşırdığını söz etmişti: “Bazı askeri başkanların dini vazifelerini yerine getiren bireyler olduğu söylenirken, Kemalizm’in en güçlü prensiplerinden biri olan laik bir siyasal sisteme inançlarının tam olması da değişik bir nokta.”
