Bugün 17 Eylül. Adnan Menderes’in idam edilişinin 62. yılı.
Başbakanlık yaparken kendisine isnat edilen suçlamalar sonucunda idam cezasına çarptırılan ve cezası uygulanan Menderes’in mevti o periyottan bugüne kadar milletin vicdanını sızlatmaya devam ediyor.
Ali Adnan Menderes, 1899 yılında Aydın’da doğdu. Siyasete atılmak istemese de devrin kuralları kendisini önder olma yolunda ilerletti. Türk milletine görev için çıktığı yolda 1950-60 yılları ortasında Türkiye Cumhuriyeti Başbakanlığı misyonunda bulundu. Yaptığı eserler ve Türk siyasetine kazıdığı birincilerin gücü hala tazeliğini koruyor. 17 Eylül 1961’de idam edilen merhum Menderes, o günden bugüne hiç unutulmadı.
Menderes’in idam edilişinin yıl dönümü tıpkı vakitte Türk demokrasi hayatının kara lekesi olarak anılıyor.
Türkiye’de demokrasi uğraşının sembol ismi
Adnan Menderes, “Yeter kelam milletindir” diyerek çıktığı siyaset yolunda gerçekleştirdiği demokrasi atakları ve kalkınma atılımlarıyla Türkiye’de demokrasi gayretinin sembol isimlerinden biri oldu.
Ali Adnan Menderes’in hayatı
Ali Adnan Menderes, 1899 yılında Aydın’da dünyaya geldi. Annesi Tevhide Hanım, babası Ethem Beyefendi ve ablası Melike’yi verem hastalığından kaybeden Ali Adnan, okulunu bitirmesinin akabinde dedesi Hacı Ali Paşazade’nin kendisine miras bıraktığı Çakırbeyli Çiftliği’nin başına geçti.
Çiftliğin büyük bir kısmının köylüler tarafından kullanıldığını fark eden Menderes, 1932 yılında çiftliğin bu kısmını tapu terki yoluyla köylülere bıraktı. İzmir’in tanınmış ailelerinden Evliyazadelerin kızı Fatma Berrin Hanım ile 2 Eylül 1928’de evlenen Menderes’in bu evliliğinden Yüksel, Memnun ve Aydın isminde üç çocuğu oldu.
Siyasi mesleğine Özgür Cumhuriyet Fırkasında başlayan Menderes, bu parti kurulmadan evvel CHP’den bir teklif almış fakat kabul etmemişti. Özgür Cumhuriyet Fırkası’nın feshedilmesinin akabinde Menderes, Celal Bayar, İttihat ve Terakki Mektebi’nden hocası Vasıf Çınar ve çok güzel tanıdığı Halit Onaran ile görüşmesi sonrasında CHP’ye katıldı.
CHP vilayet idaresinde misyona başladı
CHP vilayet idaresinde vazifeye başlayan Menderes, parti teşkilatını Aydın’da tekrar kurdu.
Atatürk, Aydın’ı ziyareti kapsamında birinci başta kendisine iletilen “Eski SCF’liler vilayet idaresini ele geçirdi” tezi üzerine CHP vilayet idaresini ziyaret etmek istememiş lakin heyetin ısrarı üzerine ziyaret gerçekleşmişti.
Atatürk’le görüştü
Bu ziyaret kapsamında bir ortaya gelen Atatürk ve Menderes ortasında soğuk başlayan görüşme 4 saat sürdü. Menderes’in görüşleri Atatürk’ün dikkatini çekti ve bunlardan bir rapor hazırlamasını istedi. Menderes, hazırladığı raporu Atatürk’e iletti.
Atatürk’ün keşfiyle milletvekili oldu
1931 yılındaki erken seçimde aday olmadığı halde milletvekili seçilen Menderes, kendisini aday listesine Atatürk’ün koyduğunu öğrendi.
Menderes, 1935, 1939, 1943 seçimlerinde CHP Aydın Milletvekili olarak aralıksız 14 yıl parlamentoda CHP kümesinde görev aldı. Menderes, hükümetin Toprak Islahatı Tasarısı’nın 1945’te Meclis’teki görüşmeleri sırasında sergilediği karşı duruş sonrasında siyaset sahnesinde tanınan bir isim haline geldi.
Parti tüzüğünde değişiklik istedi
İzmir Milletvekili Celal Bayar, Aydın Milletvekili Adnan Menderes, İçel Milletvekili Refik Koraltan ve Kars Milletvekili Fuat Köprülü, 7 Haziran 1945’te CHP Meclis Grubu’na kanunlardaki ve parti tüzüğündeki antidemokratik hükümlerin kaldırılmasını içeren bir önerge verdi.
Dörtlü Takrir, CHP’de fırtına kopardı
Türk siyasi hayatına “Dörtlü Takrir” olarak geçen önergenin verilmesinin akabinde Celal Bayar’ın tabiriyle “partide fırtına koptu”.
Parti içindeki çatışma üzerine Başbakan Şükrü Saracoğlu basın toplantısı düzenleyerek Türkiye’de demokrasi olmadığına inananların Hükümete gazete kapatma yetkisi veren Basın Kanunu’nun 50. unsurunu gerekçe gösterdiklerini lakin bunun savaş yıllarının getirdiği bir önlem olduğunu savundu.
Menderes’in Başbakan Saracoğlu’nun demecini gazete köşesinden değerlendirmesi parti içindeki rahatsızlığı daha da artırdı.
Fuat Köprülü ile birlikte partiden ihraç edildi
Başbakan Saracoğlu’nun başkanlığında 21 Eylül 1945’te toplanan Parti Divanı, ülkede demokrasi olmadığını savunan Fuat Köprülü ve için ihraç kararı aldı. Refik Koraltan, ihraç kararını eleştirdiği için partiden uzaklaştırıldı. Celal Bayar ise Basın Kanunu’nun leşme hürriyetini sınırlayan 17. ve 50. hususlarının değiştirilmesine dair tasarısı CHP Küme Toplantısı’nda reddedildiği için istifa etti.
Demokrat Parti’nin kuruluşu
(DP) 7 Ocak 1946’da Celal Bayar, Adnan Menderes, Fuat Köprülü ve Refik Koraltan tarafından kuruldu.
Demokrat Parti’nin kuruluşu üzerinden 4 ay geçmeden erken seçim kararı alınarak önce lokal, akabinde genel seçim sürecine girdi. 26 Mayıs 1946’da yapılan lokal seçimlere girmeme kararı alan Demokrat Parti, partilileri sandığa gidip gitmemekte özgür bıraktı.
Kütahya’dan milletvekili seçildi
CHP’nin kazandığı 1946 genel seçimlerinde Menderes, memleketi Aydın’dan değil bu kere Kütahya’dan milletvekili seçildi.
DP Meclis Kümesi’nde vazife dağılımı yapılarak Meclis Küme Başkanlığına Celal Bayar, Küme Başkan Vekilliğine Fuat Köprülü, Yönetim Heyeti üyeliklerine Adnan Menderes, Emin Sazak, Yusuf Kemal Tengirşenk, Fuat Hulusi Demirelli, Ahmet Tahtakılıç ve Saim Ergenekon seçildi.
Demokrat Parti 1950 seçimlerindeki zafer kazandı
CHP Hükümeti 1 Mart 1950’de genel seçimlerin 14 Mayıs 1950’de yapılmasına karar verdi. Halkın Demokrat Parti’ye ilgisi, aday listelerinde de kendisini gösterdi. Büyük bir seçim kampanyası başlatan Demokrat Parti’de milletvekili adaylığına ağır talep oldu. Adnan Menderes de İstanbul’dan milletvekili seçildi.
Seçimlerde, Demokrat Parti yüzde 53 oy oranıyla, Meclisin yüzde 84’üne sahip oldu.
Celal Bayar cumhurbaşkanı oldu
Seçim sonuçlarının akabinde Demokrat Parti Kümesi’nde yapılan oylama sonucunda Bayar’ın Cumhurbaşkanı olmasına karar verildi.
“Başvekil sizsiniz Adnan Bey”
Adnan Menderes, Bayar’ı konutunda ziyaret ederek Fuat Köprülü’nün başbakan olmasını önerdi. Bunun üzerine Bayar, “Başvekil sizsiniz Adnan Bey” diyerek Menderes’in parti liderliğini de almasını istedi.
22 Mayıs’ta kabinesini oluşturan Menderes, parti programını Demokrat Parti’nin 28 Mayıs’taki küme toplantısında açıkladı.
Menderes, Demokrat Partinin seçim zaferini şu sözlerle yorumlamıştı:
14 Mayıs, bir devre son veren ve yeni bir periyot açan müstesna ehemmiyette tarihi bir gün olarak ebediyen anılacaktır. Bu tarihi günün anısını yalnız partimizin değil Türk demokrasisinin bir zafer günü olarak yad ediyoruz..
Ezan aslına döndürüldü
Menderes, Demokrat Parti iktidarında, Anadolu halkı tarafından kabul görmeyen çok sayıda siyasete son verdi. Dini özgürlüklerle ilgili attığı adımlar kapsamında Menderes, 1932 yılından itibaren Diyanet İşleri Başkanlığının talimatıyla uygulanan “Arapça ezan okuma yasağı”nı 18 yıl ortadan sonra kaldırdı. Hükümet tarafından ezanın okunma hali müezzinlere bırakıldı.
Din eğitimi tekrar getirildi
Eğitim ve öğretim kurumlarından laiklik ismine kaldırılan din eğitimi, Menderes devrinde, dördüncü sınıftan itibaren velinin isteğine bağlı olarak tekrar verilmeye başlandı.
“Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktır”
Menderes’in İzmir Vilayet Kongresi’nde yaptığı konuşmadaki şu tabirleri hayli dikkati çekmişti:
Şimdiye kadar baskı altında bulunan dinimizi baskıdan kurtardık. İnkılap softalarının yaygaralarına ehemmiyet vermeyerek ezanı Arapçalaştırdık. Mekteplerde din derslerini kabul ettik. Radyoda Kur’an okuttuk. Türkiye bir Müslüman devletidir ve Müslüman kalacaktır. Müslümanlığın bütün icapları yerine getirilecektir.
Kore’deki muvaffakiyetin NATO üyeliğindeki etkisi
Menderes Hükümeti tarafından, 25 Temmuz 1950’deki Bakanlar Konseyi toplantısında Kore’ye askeri bir kuvvet gönderilmesine karar verildi.
CHP’liler asker gönderme kararı alınırken kendilerine ve TBMM’ye danışılmamış olmasını eleştirdi. Bütün tenkitlere karşın Türk askerinin Kore’deki başarısı Türkiye’nin NATO’ya üye olmasında tesirli oldu.
Türkiye tarafından NATO’ya girmek için birinci başvuru 11 Mayıs 1950’de yapılmıştı. Adnan Menderes Hükümeti devrinde ise Türkiye, 1952’de NATO’ya tam üye olarak kabul edildi.
Menderes’in ekonomik kalkınma atılımları
Devletin ekonomik hayata müdahalesini ağır bir biçimde eleştiren Menderes, iktidara geldiği birinci günden itibaren iktisatta liberal bir siyaset izledi. Menderes’in siyasetleriyle iktisatta kalkınma periyoduna giren Türkiye’de, hür piyasa iktisadına geçişe sürat verildi.
İthalata getirilen kısıtlamaları kaldıran Menderes hükümeti tarafından kredi faizleri düşürülerek özel sektörün daha fazla kredi kullanımı teşvik edildi. Gelen kredilerin bilhassa tarım alanında kullanılması önerilirken tarımda makineleşme çalışmaları başladı.
Yabancı sermaye girişini teşvik etmek gayesiyle yasal mevzuat hazırlanarak KİT’lerin özel sektöre zamanı öngörüldü.
Yeni sanayi tesisleri kuruldu
Marshall Planı’nın da katkısıyla ülkede yeni sanayi tesisleri kuruldu. 1954 yılında Türkiye Vakıflar Bankası kuruldu. Bu devirde Türkiye’nin gayrisafi ulusal hasılası yılda ortalama yüzde 9 büyüdü.
1954 genel seçimlerinde ikinci büyük zafer
2 Mayıs 1954’te yapılan genel seçimlere iştirak, hiçbir yasal zorlama olmamasına rağmen yüzde 88,63 üzere oldukça yüksek bir oranda gerçekleşti.
Demokrat Parti, yüzde 56 oy oranıyla Cumhuriyet tarihinin en yüksek oyunu aldı ve Meclis’teki milletvekili sandalyelerinin yüzde 93’ünü kazandı.
Darbenin ayak sesleri “6-7 Eylül olayları”
Demokrat Parti’nin 1954’te kazandığı bu zaferin akabinde, Kıbrıs’ta yaşanan sıkıntılar tüm tartısıyla hissedilmeye başlandı. Kıbrıs konusunun müzakere edilmesi için 29 Ağustos 1955’te gerçekleştirilen Londra Konferansı’ndan, Türkiye’de yaşanan “6-7 Eylül olayları” nedeniyle bir sonuç alınamadı.
“Atatürk’ün meskeninin bombalandığı”na ait bir haberle başlayan “6-7 Eylül olayları”, sıkıyönetim ilan edilerek lakin bastırılabildi.
Olaylar bastırılana kadar İstanbul’da Rumlara ilişkin çok sayıda kilise, okul, iş yeri yakıldı, yağmalandı. Binlerce Rum, uzun yıllardır yaşadıkları topraklardan ayrılmak zorunda kaldı.
1957 genel seçimleri
Demokrat Parti, 27 Ekim 1957’de yapılan genel seçimlerde yüzde 9,3’lük kayıpla yüzde 47,30 oy aldı.
Menderes, seçimlerin akabinde parti içinde bir özeleştiriye giderek seçim sonuçlarını teşkilatın gereğince çalışmamasına, basında yer alan palavra haberlere bağladı.
Tahkikat Kurulu eleştirildi
18 Nisan 1960’ta TBMM’de “muhalefet ve basının faaliyetlerini incelemek” emeliyle Demokrat Partili 15 milletvekilinden oluşan Tahkikat Kurulu kuruldu. Bu komite nedeniyle, CHP yöneticileri Demokrat Parti’yi diktatörlüğe gitme hedefinde olmakla suçladı.
İnönü’nün “şartlar tamam olduğunda ihtilal yasal haktır” sözü
CHP Genel Lideri merhum İsmet İnönü “Şartlar tamam olduğu vakit milletler için ihtilal meşru bir haktır.” halindeki meşhur kelamını, bu kurulun kurulmasının çabucak akabinde tabir etmişti.
Basında yer alan savlar ve oluşturulan hava, büyük öğrenci olaylarının yaşanmasına neden oldu.
Öğrenci gösterisi
İlk büyük öğrenci gösterisi 19 Nisan’da Kızılay’da düzenlendi.
“Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun bundan ala hürriyet mi var”
Öğrenciler, bu olayların akabinde “555K” koduyla, 5 Mayıs’ta saat 5’te Kızılay Meydanı’nda toplandı. Adnan Menderes, kendisine karşı aksiyon yapılan yere giderek, hareketçilerin ortasına girdi. O sırada bir genç Menderes’in boğazını sıktı. “Ne istiyorsun?” diye sorduğu gençten “Hürriyet istiyorum.” karşılığını alan Menderes, “Bir başbakanın boğazını sıkıyorsun bundan ala hürriyet mi var?” sözlerini kullandı.
Üniversite öğrencisi Turan Emeksiz’in ölümü
İstanbul Beyazıt Meydanı’nda üniversite öğrencilerinin aksiyonu sırasında orman fakültesi öğrencisi Turan Emeksiz polis kurşunuyla hayatını kaybetti.
Yaşanan bu hadiseden sonra basında doğruluğu kanıtlanamayan haberlere yer verildi. Menderes’in “öğrencileri toplatarak kıyma makinelerinden geçirdiği, cesetlerini asfalta karıştırdığı” tezleri, kamuoyunda reaksiyonla karşılandı lakin bu argümanların gerçek olmadığı, 1960 askeri darbesinden sonra Ulusal Birlik Komitesi’nin bu öğrencilerin tespiti için açtığı araştırma kuruluna hiçbir ailenin başvurmamasıyla ortaya çıktı.
27 Mayıs 1960 askeri darbesi
Türk Silahlı Kuvvetleri içindeki kimi general ve subayların oluşturduğu 38 kişilik Ulusal Birlik Komitesi, 27 Mayıs 1960’ta sabaha karşı idareye el koydu.
Adnan Menderes, birebir gün yurt gezisi kapsamında bulunduğu Kütahya’da Albay Muhsin Batur tarafından gözaltına alınarak Ankara’ya götürüldü ve daha sonra başka tutuklu Demokrat Parti üyeleriyle Yassıada’da hapsedildi.
17 Eylül 1961’de Yassıada’da idam edildi
Yassıada’daki yargılamalar, 14 Ekim 1960’ta başladı ve 15 Eylül 1961’de karara bağlandı. Yargılamalar sonucunda Adnan Menderes 17 Eylül 1961’de Yassıada’da idam edildi.
Demokrasi şehidi
Menderes, “demokrasi şehidi” olarak tarihine geçti.
İtibarı iade edildi
TBMM tarafından 11 Nisan 1990’da kabul edilen bir kanunla Adnan Menderes ve onunla birlikte idam edilen arkadaşlarının prestijleri iade edildi.
Mezarı Vatan Caddesi’ndeki anıt mezarda
Aynı kanun uyarınca Adnan Menderes, Hasan Polatkan ve Fatin Rüştü Güçlü’nün naaşı, 17 Eylül 1990’da İmralı’dan alınarak devlet merasimiyle İstanbul Vatan Caddesi’nde yaptırılan anıt mezara taşındı.
Haber Kaynağı: Anadolu Ajansı (AA)
